ZIBAKENAR

سلسله صفویه مدت ۲۳۵ سال بر ایران فرمانروایی کردند. موسس این سلسله، شاه اسماعیل صفوی بود که در تبریز تاج‌گذاری کرد. آخرین شاه صفوی نیز شاه سلطان حسین بود که حکومت را به افغان‌ها واگذار کرد و بعدها نادرشاه افشار حکومت را از صفویان گرفت و از آن خود کرد. حکومت صفویه اولین حکومت متمرکز در ایران بود که بعد از ساسانیان تشکیل شد. بعد از ورود اسلام به ایران، حکومت‌های زیادی در ایران تشکیل شدند؛ اما هیچ‌کدام نتوانستند تمام جغرافیای ایران را زیر سلطه خود درآورده و یک حکومت متمرکز تشکیل دهند.

مختصری از تاریخ سلسله صفویه
صفویان نسب خود را به امام موسی کاظم (ع) می‌رساندند. نخستین فرد خاندان صفوی که از او اطلاعات تاریخی وجود دارد، فیروزشاه بن زرین کلاه است. او در ناحیه اردبیل زمین‌دار بزرگی بود. دیگر اعضای خاندان صفوی کم‌کم به زندگی زاهدانه روی آوردند. امین‌الدین جبرئیل، مولانا امام‌الربانی خواجه کمال‌الدین عربشاه را به‌عنوان مرشد خود برگزید.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی
 


شیخ صفی‌الدین شیخ زاهد گیلانی را به‌عنوان مرشد خود انتخاب کرد و بعد از مرگ زاهد گیلانی، جانشین او شد. شیخ صفی‌الدین، طریقت زاهدیه را به طریقت صفویه تغییر نام داد. سازمان بنیادین طریقت صفوی و شبکه‌های تبلیغاتی صفویان از زمان شیخ صفی‌الدین اردبیلی آغاز شد و به این ترتیب تبلیغات صفویه تا آناتولی شرقی و سوریه بسط پیدا کرد و بسیاری از افراد قبایل ترکمن گله‌دار به این فرقه پیوستند. شیخ صفی با انتخاب فرزندش به جانشینی خود، رهبری طریقت را در خاندانش حفظ کرد و این اقدامی در راستای رسیدن به قدرت سیاسی بود.

بعد از شیخ صفی، شیخ صدرالدین موسی رهبر طریقت صفوی شد. دوره حکومت او با فروپاشی ایلخانان هم‌زمان بود. در عصر او امرای ایلخانی و اشراف مغول در شمار مریدان مشایخ اردبیل درآمدند. در زمان شیخ صدرالدین، ساخت بنای زیارتگاه خاندان صفوی آغاز شد.

خواجه علی جانشین صدرالدین شد. او اولین فرد از دودمان صفوی بود که به اصول عقاید امامیان به‌طور علنی توجه کرد و از زمان او تعالیم نیمه مخفی طریقت صفویه، آشکارا ماهیت شیعی گرفت. تیمور بعد از بازگشت از جنگ آنقره، به دیدن خواجه علی رفت و تعدادی از اسیران جنگ آنقره را به او سپرد.

شیخ ابراهیم
 


شیخ ابراهیم به شیخ شاه معروف بود. او جهانشاه قراقویونلو را در فتح گرجستان یاری کرد. جنید جانشین شیخ ابراهیم، لقب سلطان گرفت. این امر نشان‌دهنده افزایش قدرت دنیوی صفویان بود. او با خواهر اوزن حسن ازدواج کرد و از این طریق، رابطه‌ خود را با آق‌قویونلوها مستحکم کرد.

حیدر جانشین جنید شد و در اولین اقدام خود با عالمشاه بیگم دختر اوزون حسن ازدواج کرد و رابطه خود را با آق‌قویونلوها مستحکم کرد. حیدر کلاه مخصوصی به سر گذاشت که قرمز رنگ بود و سبب شد صفویان به قزلباش‌ مشهور شوند. این کلاه، به تاج وهاج، تاج حیدری و تاج آتشین نیز شهرت داشت.

رستم میرزا آق‌قویونلو، فرزندان شیخ حیدر یعنی سلطان علی، ابراهیم و اسماعیل را از زندان آزاد کرد. او از قدرت صوفیان صفوی در مقابل دشمنان خود سود جست؛ اما همین که رستم‌میرزا از قدرت‌گیری آشکار صفویان و تفوق عددی صوفیان رزمنده بیمناک شد، سلطان علی مرشد صوفیان را به قتل رساند و اسماعیل و ابراهیم نزد کارکیا میرزا حاکم شیعی لاهیجان فرار کردند. ابراهیم نیز در راه کشته شد.

شاه اسماعیل صفوی
 

اسماعیل با کمک هفت نفر از مشاوران و اطرافیان خود که به اهل اختصاص معروف بودند، شروع به فعالیت در گیلان کرد. حسین‌بیگ شاملو و دده بیگ طالش جزو این هفت نفر بودند. اسماعیل با گردآوری صوفیان به دور خود، از ضعف داخلی آق‌قویونلوها استفاده کرد و وارد معرکه سیاسی شد. جنگ شرور یکی از حوادث مهم دوره شاه اسماعیل صفوی بود. این جنگ در سال ۹۰۶ هجری قمری میان شاه اسماعیل اول و الوند میرزا آق‌قویونلو رخ داد. در این جنگ الوندمیرزا شکست خورد و متصرفاتش در اختیار شاه اسماعیل قرار گرفت. شاه اسماعیل در ادامه تبریز را به‌عنوان پایتخت خود برگزید و رسما تاج‌گذاری کرد. از دیگر وقایع این دوره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

جنگ آلمه قولاق که بین مرادمیرزا آق‌قویونلو و شاه اسماعیل رخ داد و شاه اسماعیل پیروز شد.
لشکرکشی شاه اسماعیل به آناتولی به فرماندهی نورعلی خلیفه.
رسمی کردن مذهب شیعه در قلمرو صفویان.
شاه اسماعیل صفوی برای اشاعه تشیع و ریاست بر افراد طبقات روحانی، منصب صدر را ایجاد کرد.
در دوره شاه اسماعیل صفوی، منصب خلیفه‌الخلفا بنیاد گذاشته شد.
مقام وکیل نفس نفیس همایون نیز در دوره شاه اسماعیل، بنیاد گذاشته شد که کارویژه آن، همان کارکرد وزیر شاه بود.
فتح بغداد، تصرف سمرقند و فتح مازندران از مهم‌ترین حوادث این دوره هستند.
نبرد غجدوان بین سپاه شاه اسماعیل صفوی و عبیدالله سلطان ازبک رخ داد. دو سپاه در غجدوان رو‌به‌روی هم ایستادند و سپاه شاه اسماعیل در این جنگ، به‌دلیل خیانت، شکست خورد.
 


نبرد چالدران
نبرد چالدران بین سپاهیان شاه اسماعیل صفوی و عثمانی‌ها رخ داد. این جنگ بین سلطان سلیم عثمانی و شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۲۰ هجری قمری رخ داد. دورمیش خان پیشنهاد داد که سپاه صفویه صبر کنند تا عثمانیان آرایش جنگی خود را کامل کنند و سپس حمله کنند. در این جنگ، عثمانی‌ها به واسطه داشتن توپ، سپاه صفویه را شکست دادند. در پی شکست صفویه از عثمانی‌ها، دیاربکر، کردستان و تبریز به تصرف سلطان سلیم درآمد.

شاه تهماسب اول
 


شاه تهماسب اول به‌مدت ۵۴ سال حکوت کرد. مدت سلطنت او بیشتر از سایر سلاطین صفوی بود. مهم‌ترین حوادث دوره پادشاهی او عبارت‌اند از:

بعد از مرگ شاه اسماعیل، قندهار توسط ظهیرالدین بابر تصرف شد. مسئله قندهار و ادعای صفویان و گورکانیان هند بر مالکیت آن، مهم‌ترین عامل اختلاف دو سلسله شد.
بعد از مرگ شاه اسماعیل اول، به‌دلیل کودکی شاه تهماسب، امرای قزلباش قدرت گرفتند و بین دیو سلطان روملو، چوها سلطان تکه‌لو و کپک سلطان استاجلو یک اتحاد سه‌گانه برقرار شد. دیوسلطان نیابت سلطنت شاه تهماسب اول را بر عهده گرفت؛ اما بعدا شاه صفوی او را به قتل رساند و نیابت سلطنت را چوها سلطان تکه‌لو به عهده گرفت.
حسین‌خان شاملو از امرای قزلباش، خودسرانه امیر جعفر ساوجی وزیر را کشت. شاه تهماسب اول از این اقدام حسین خان شاملو غضبناک شد و او را به قتل رساند و فرماندهی شاملوها را به عهده بهرام‌میرزا گذاشت.
جنگ جام، لشکرکشی به قفقاز، شورش القاص‌میرزا، ارتباط با روس، پناهندگی شاهزاده بایزید عثمانی به ایران و رابطه با انگلستان از دیگر حوادث مهم این دوره بودند.
سلطان سلیمان قانونی شاه عثمانی، چهار مرتبه به ایران لشکر کشید. در مرحله اول در سال ۹۴۰ هجری قمری، الامه سلطان تکه‌لو که به دربار عثمانی‌ فرار کرده بود، سلطان سلیمان را تحریک به لشکرکشی به ایران کرد؛ اما سپاه عثمانی به‌علت برف سنگین ناچار به بازگشت شد. بعد از آن هر دو سپاه ایران و عثمانی تصمیم به صلح گرفتند.
صلح آماسیه
در سال ۹۶۲ هجری قمری، میان سلطان سلیمان قانونی و شاه طهماسب اول، صلح آماسیه امضا شد. این صلح اولین توافقنامه بین ایران و عثمانی بود. فرخزاد بیک ایشیک آقاسی نماینده ایران در صلح آماسیه بود. در پی صلح آماسیه، آذربایجان غربی، قسمتی از کردستان، بین‌النهرین و قسمت شمال گرجستان به عثمانی‌ها واگذار شد و اولین بار مرز بین ایران و عثمانی تعیین شد. بعد از انعقاد این صلح، شاه طهماسب اول به‌دلیل آسیب پذیر بودن تبریز در برابر عثمانی‌ها، پایتخت را به قزوین انتقال داد.  

سلطان محمد خدابنده
 


سلطان محمد خدابنده پسر شاه تهماسب بود. او کم بینا بود به همین دلیل پریخان خانم که خواهر او بود، نیابت سلطنت او را عهده‌دار شد. مهم‌ترین حوادث دوره حکومت او عبارت‌اند از:

کشته شدن پریخان خانم: با همکاری سلطان محمد خدابنده و همسرش مهدعلیا، به‌همراه میرزا سلمان جابری وزیر سابق شاه اسماعیل دوم، توطئه‌ای علیه پریخان خانم رخ داد و در نهایت به دستور سلطان محمد خدابنده، خلیل خان افشار، پریخان خانم را به قتل رساند.
حمله ازبکان: ازبکان به فرماندهی جلال خان ازبک، خراسان را مورد تاخت و تاز قرار دادند. مرتضی قلی خان پرناک به جنگ ازبکان رفت و جلال خان ازبک را به قتل رساند؛ بدین ترتیب خراسان آرام گرفت.
حمله عثمانی‌ها: سلطان مراد سوم پادشاه عثمانی، صلح آماسیه را بر هم زد و لشگری به فرماندهی مصطفی پاشا روانه ایران کرد. مهدعلیا به‌همراه حمزه‌میرزا، فرزند و ولیعهد سلطان محمد خدابنده، به جنگ عثمانی‌ها رفتند و نبردهایی بین دو طرف درگرفت. در جنگ چلدر که به شیطان قلعه نیز شهرت داشت، قزلباش‌ها شکست خوردند. عثمانی‌ها در سال ۹۹۳ هجری قمری تبریز را تصرف کردند و ۲۰ سال بر آنجا حاکم شدند. سلطان محمد خدابنده شعر هم می‌گفت و تخلص فهمی را برای خود برگزیده بود. میرقوام‌الدین شیرازی پدر ملاصدرا، وزارت مهدعلیا را عهده‌دار شد. در زمان او برای اولین بار مقام للگی به یکی از گرجی‌ها داده شد.

شاه عباس صفوی
 


شاه عباس صفوی با کمک مرشدقلی خان استاجلو به قدرت رسید. مرشدقلی خان به واسطه به تخت نشاندن شاه عباس اول، لقب تاجبخش گرفت. مهم‌ترین حوادث دوره شاه عباس اول به این شرح است:

قتل مرشدقلی خان: شاه عباس برای سرکوب قدرت قزلباشان بسیاری از آن‌ها را کشت و سپس مرشدقلی خان استاجلو را به قتل رساند.

عهدنامه صلح اول استانبول: شاه عباس اول به‌منظور تجدید قوای ایران و حل مشکلات داخلی و آمادگی بیشتر برای جنگ با ازبکان، در سال ۹۹۹ هجری قمری، صلح استانبول اول را با عثمانی‌ها امضا کرد. نماینده ایران در این قرارداد صلح، مهدی خان چاوشلو بود که بعد از بازگشت، به دستور شاه عباس کشته شد. مطابق این صلح، حمزه میرزا پسر شاه عباس به‌عنوان گروگان دربار عثمانی باقی ماند. شهرهای تبریز، قراباغ، گنجه، تفلیس، شهرزور در حوالی لرستان و نهاوند به عثمانی‌ها واگذار شد. اسرای دو طرف استرداد شدند و مرزها تعیین و مشخص شد.

جنگ رباط پریان: شاه عباس اول برای مقابله با ازبکان از اکبرشاه گورکانی تقاضای کمک کرد. در سال ۱۰۰۷ هجری قمری شاه عباس در جنگ رباط پریان سپاه دین محمد خان ازبک را شکست داد و سراسر خراسان را از وجود ازبکان پاکسازی کرد. شاه عباس سپس در امور داخلی ازبکان دخالت کرد و به ولی محمدخان ازبک کمک کرد پادشاهی خود را در ترکستان به دست آورد.

انتقال پایتخت: شاه عباس اول پایتخت خود را از قزوین به اصفهان منتقل کرد.
ا

یجاد قشون دائمی: شاه عباس اول به تقلید از تشکیلات ارتش قپوقلی عثمانیان، سواره نظامی از غلامان ترک ایجاد کرد. ارتش جدید غلامان، مرکب از گرجیان، ارامنه و چرکس‌ها بود که آن‌ها را قوللر و فرماندهان آن‌ها را قوللر آقاسی می‌گفتند. هدف شاه عباس از ایجاد قشون، ایجاد تعادل بین قزلباشان و تاجیک‌ها بود.
شاه عباس برای پرداخت حقوق ارتش جدید، ولایات ممالک را به ولایات خاصه تبدیل کرد. ولایات ممالک، ولایاتی بودند که به‌عنوان تیول به قزلباشان داده می‌شدند و حاکم آن ولایت مجاز بود بخش اعظم عایدات آن ولایت را مصرف کند، با این شرط که، مقدار معینی سپاهی، نگهداری کند و در موقع لزوم آن‌ها را در اختیار شاه قرار دهد.

عهدنامه صلح دوم استانبول: صلح دوم استانبول در سال ۱۰۲۲ هجری قمری میان محمد بیگ روملو نماینده شاه عباس و نصوح پاشا صدراعظم سلطان احمد پادشاه عثمانی امضا شد. در این قرارداد دو کشور توافق کردند که مرزهای بین آن‌ها بر اساس صلح آماسیه مشخص شود.

اخراج پرتغالی‌ها: امامقلی خان پسر الله‌وردی خان، سردار شاه عباس اول بود. او در سال ۱۰۱۰ هجری قمری بحرین و در سال ۱۰۲۳ هجری بندر گمبرون را از تصرف پرتغالی‌ها خارج کرد. بندر گمبرون بعدها بندرعباس نام گرفت. فلیپ سوم شاه اسپانیا و پرتغال، بعد از تصرف بحرین، آنتونیو دوگوآه و بعد از تصرف گمبرون، دون گارسیا فیگوئروا را برای اعتراض به دربار ایران فرستاد. این سفرا توانستند امتیازتی همچون آزادی مذهب کاتولیک در ایران، اتحاد علیه عثمانیان و امتیازات تجاری برای بازرگانان اسپانیایی و پرتغالی بگیرند؛ اما درباره بازپس‌گیری نواحی متصرفی، نتوانستند کاری انجام دهند.
 
شورش نقطویه: نقطویان پیرو محمود پسیانی گیلانی یکی از شاگردان فضل‌الله استرآبادی، پیشوای فرقه حروفیه بودند. پیروان فرقه نقطویان ظهور و خلقت هر چیز را از خاک می‌دانستند و آن را نقطه می‌خواندند. آن‌ها در مبادی و مبانی، مخالف دین اسلام، اعمال و اقول ائمه اطهار بودند. ابوالقاسم امری شیرازی و درویش خسرو قزوینی از رهبران نقطویان بودند که به‌ترتیب در سال ۹۹۹ و ۱۰۰۱ هجری قمری کشته شدند.
شاه صفی
شاه صفی، نوه شاه عباس اول بود که بعد از مرگ پدربزرگش بر تخت سلطنت نشست. مهم‌ترین حوادث دوره شاه صفی عبارت‌اند از:

جنگ با ازبکان: سپاه ازبک تحت رهبری نورمحمدخان به خراسان حمله ور شد. سرداران صفی میرزا او را شکست دادند و مجبور به فرار کردند.

جنگ مریوان: گئورگی ساکادزه که در زمان شاه عباس اول موجب آشوب‌هایی در گرجستان شده بود، در زمان شاه صفی قیام کرد و نزد عثمانی‌ها پناه برد. سلطان مراد چهارم شاه عثمانی، به تحریک موراوی، سپاهی به رهبری صدراعظم خود خسروپاشا روانه ایران کرد. سپاه عثمانی در سال ۱۰۳۹ هجری قمری در جنگ مریوان سپاه ایران را به فرماندهی زینل خان، سپهسالار شاه صفی در هم شکست.

تصرف بغداد: سلطان مراد چهارم عثمانی در ادامه پیشرویهای خود تبریز، مریوان، شیروان و بغداد را تصرف کرد. سپاه صفویه به فرماندهی رستم خان سپهسالار، سه شهر اول را آزاد کرد؛ اما بغداد از خاک صفویه جدا شد.

عهدنامه قصر شیرین: محمدقلی بیگ به‌عنوان سفیر ایران در بغداد با دولت عثمانی مذاکره را آغاز کرد. بدین ترتیب در سال ۱۰۴۹ هجری قمری، مقدمات انعقاد عهدنامه قصر شیرین فراهم شد. ساروتقی تالش، اعتمادالدوله وزیر شاه صفی و مصطفی پاشا صدراعظم سلطان مراد چهارم این عهدنامه را امضا کردند. عهدنامه قصر شیرین تکلیف سرزمین‌هایی که سالها مورد اختلاف دو کشور بود را تعیین کرد و تا سال‌ها آرامش برقرار شد.

حمله هلندی‌ها: با روی کار آمدن شاه صفی، نظارت شاهان صفوی بر تجارت از بین رفت. وضع عوارض گمرکی بر کالاهای هلندی، سبب حمله کمپانی هند شرقی هلند به سواحل و جزایر خلیج فارس شد. هلندیها برای جلوگیری از خرید ابریشم ایران از سوی رقیبان تجاری در عصر شاه صفی قیمت ابریشم را افزایش دادند و وقتی به هدف خود رسیدند، مجددا قیمت آن را کاهش دادند.

شاه عباس دوم
 


شاه عباس دوم پسر شاه صفی بود. مهم‌ترین حوادث دوره او عبارت‌اند از:

قتل وزیر اعظم: میرزا تقی‌الدین اعتمادالدوله که نیابت سلطنت شاه عباس دوم را به عهده داشت به دست درباریان کشته شد. شاه عباس دوم از قتل وزیر خشمگین شد و دستور مجازات قاتلان را داد.

تصرف قندهار: مرتضی قلی خان قاجار سردار شاه عباس دوم، در سال ۱۰۵۹ هجری قمری قندهار را از نیروهای شاه جهان بازپس گرفت. از این پس تا سقوط دولت صفویان، قندهار در دست ایرانیان باقی ماند.

روابط با روس: نخستین برخورد غیردوستانه ایران و روسیه در زمان شاه عباس دوم با ساخته شدن چند قلعه توسط روس‌ها در داغستان رخ داد. حمله قزاق‌ها به گیلان به دستور الکسی، تزار روسیه تنش بین دو کشور را افزایش داد. شاه عباس دوم قلعه‌ها را ویران کرد و قزاق‌ها را شکست داد. تزار روسیه در سال ۱۰۶۴ هجری قمری سفیری به نام لوبانوف روستوفسکی را روانه دربار ایران کرد.

شورش‌های دوره شاه عباس دوم: شورش امیر جاسک و شورش داودبیگ در گرجستان از مهم‌ترین شورش‌های دوره شاه عباس دوم بودند. قصر چهلستون، باغ سعادت آباد اصفهان و پل خواجو از بناهای دوره شاه عباس دوم هستند.
محمدبیگ وزیر شاه عباس دوم، شاه را تحریک به مخالفت با یهودیان کرد و شاه دستور داد تمام یهودیان قلمرو صفویه، به‌طور علنی اسلام آوردن خود را اعلام کنند.محمدتقی مجلسی در دوره شاه عباس دوم می‌زیست. او نخستین کسی است که پس از روی کار آمدن دولت صفویه، شروع به جمع‌آوری و نشر احادیث شیعه کرد. در زمان شاه عباس دوم تقریبا تمامی ولایات ایران از ممالک به خاصه تبدیل شدند.

شاه سلیمان
 


شاه سلیمان معروف به شاه صفی دوم در سال ۱۰۷۷ هجری قمری تاج‌گذاری کرد؛ ولی منجمان روز تاج‌گذاری او را نحس دانستند. او مجددا با نام شاه سلیمان در کاخ چهلستون تاج‌گذاری کرد. مهم‌ترین حوادث دوره او عبارت‌اند از:

جنگ با ازبکان: سبحانقلی ازبک به خراسان حمله کرد. عبدلله سلطان، سردار شاه سلیمان به مقابله با او رفت، ولی از ازبکان شکست خورد و اسیر شد.

حمله ترکمانان: در زمان شاه سلیمان، ترکمانان به رهبری آدینه سلطان به حدود استرآباد، دامغان و سمنان تاختند. کلبعلی‌خان شاملو این شورش را سرکوب کرد.

حمله قزاق‌ها: قزاق‌های کنار رود دن به رهبری استنکارازین و به تحریک آلکسی، تزار روسیه به گیلان و فرح‌آباد تاختند و ویرانی‌های زیادی برجای گذاشتند.

شاه سلطان حسین صفوی
 


شاه سلطان حسین صفوی پسر شاه سلیمان بود. مهم‌ترین حوادث دوره او عبارت‌اند از:

ایجاد مقام ملاباشی: نقش سیاسی صدر در عصر صفویه تا زمان شاه سلطان حسین بر عهده منصب شیخ‌الاسلام بود. در این زمان، شاه سلطان حسین با ایجاد مقام ملاباشی، نقش صدر را به این منصب واگذار کرد. ملامحمد باقر مجلسی که مقام شیخ‌الاسلامی را در عصر شاه عباس دوم و سلیمان عهده دار بود، مقام صدر را در دوره شاه سلطان حسین به عهده گرفت.

تیرگی روابط با عثمانی: شاه سلطان حسین از گرفتاری‌های عثمانی‌ها استفاده کرد و به‌وسیله سید فرج‌الله، بصره را تصرف کرد. بصره چهار سال در دست داود خان حاکم ایرانی بود؛ ولی مجددا عثمانی‌ها آن را تصرف کردند.

حمله ازبکان: ازبکان به خراسان حمله کردند. صفی قلی خان ترکستان اوغلی، سردار شاه سلطان حسین، در سال ۱۱۲۹ هجری قمری در جنگ کفکی محال معدن فیروزه، ازبکان را قتل عام کردند.

روابط با روس: شاه سلطان حسین با پطر کبیر، تزار روسیه معاصر بود. پطر در سال ۱۱۲۱ هجری قمری ابتدا «آوری» و سپس «ولینسکی» را برای سفارت به دربار ایران فرستاد. ولینسکی قراردادی را با ایران منعقد کرد که به موجب آن، حقوق گمرکی و نوع کالاهای مجاز برای حمل و نقل بین دو کشور معین شد و روسیه اجازه یافت کنسول دائمی در گیلان داشته باشد و شهر رشت هم مقر آن تعیین شد.
ولینسکی بعد از بررسی آب‌های آزاد خلیج فارس و اوضاع ایران، در بازگشت، به پطر گوشزد کرد که ایران در معرض خطر افغان‌ها است و باید برای حفظ ایالات و نواحی ساحلی آن، به قفقاز و ایران لشکرکشی کند.

روابط با فرانسه: شاه سلطان حسین، محمدرضا بیگ را به‌عنوان سفیر نزد لویی چهاردهم، پادشاه فرانسه فرستاد. میشل از جانب فرانسه به دربار شاه سلطان حسین آمد و اولین عهدنامه رسمی ایران و فرانسه در سال ۱۱۲۰ هجری قمری بین طرفین امضا شد و اولین بار حق قضاوت کنسولی به فرانسویان داده شد.
فتنه میرویس: در سال ۱۱۱۴ هجری قمری گرگین خان حاکم گرجستان، شورش کرد؛ اما به‌زودی از کلبعلی خان سردار شاه سلطان حسین شکست خورد و طلب عفو کرد و عذرخواهی او پذیرفته شد و سلطان حسین او را به حکومت قندهار گمارد. رفتار ناشایست گرگین خان با افغان‌های غلزایی و توهین او به مسلمانان، سبب شورش آن‌ها به رهبری میرویس شد.
شورش میرویس سرکوب و او به اصفهان فرستاده شد. میرویس در آنجا با چرب زبانی، بی گناهی خود را نشان داد و آزاد شد. او به مکه رفت و از علمای سنی آنجا علیه شیعیان و گرگین خان فتوای جنگ گرفت و سپس به قندهار بازگشت. میرویس سپاه شاه سلطان حسین را شکست داد و چندین سال در قندهار حکومت کرد. بعد از مرگ او، پسرش محمود حکومت قندهار را در دست گرفت.



شورش افغان‌ها: اسدلله خان حاکم ابدالی افغانی هرات علیه شاه سلطان حسین عاصی شد. شاه سلطان حسین ابتدا فتحعلی خان ترکمان و سپس صفی قلی خان را راهی هرات کرد؛ اما هر دو به دست اسدالله خان کشته شدند. اسدالله خان در ادامه فتوحات خود، به جنگ محمود افغان حاکم قندهار رفت؛ اما در جنگ «دلارام» از او شکست خورد و کشته شد.

انقراض صفویه: محمود خان افغان با استفاده از ضعف گوکانیان و صفویان و افغان‌های ابدالی شروع به پیشروی در خاک ایران کرد. او ابتدا کرمان و سپس یزد را محاصره کرد؛ اما موفق به فتح آن‌ها نشد. سپس راهی اصفهان شد و در جنگ گلون آباد در سال ۱۱۳۴ هجری قزلباشان از محمود افغان شکست خوردند و اصفهان به محاصره درآمد. سپاهیان افغان در سال ۱۱۳۵ هجری قمری اصفهان را تصرف کردند و با زندانی کردن سلطان حسین به عمر دودمان صفویه پایان دادند.
محمود افغان بسیاری از شاهزاده‌های صفوی را کشت و دو روز بعد از کشتار آن‌ها، دیوانه شد. سپس افغان‌ها او را کشتند و پسر عمویش اشرف را به سلطنت رساندند و اشرف دستور قتل شاه سلطان حسین صفوی را صادر کرد.

پادشاهان معروف صفوی

شاه اسماعیل صفوی
 


شاه اسماعیل صفوی موسس سلسله صفویه بود. او بعد از ۹۰۰ سال که از حکومت ساسانیان می گذشت، موفق شد یک حکومت متمرکز را در ایران تشکیل دهد و بر سراسر ایران حکمرانی کند. شاه اسماعیل با رسمی کردن مذهب شیعه دوازده امامی در قلمرو خود، سبب گسترش و قدرت گرفتن بیشتر تشیع شد. شاه اسماعیل صفوی با تخلص ختایی شعر می‌سرود. او بعد از عمادالدین نسیمی، نقش مهمی در گسترش ادبیات آذربایجان داشت. شاه اسماعیل علاوه بر ترکی آذربایجان، به فارسی نیز شعر می‌سرود.

شاه اسماعیل صفوی به‌عنوان بنیان‌گذار سلسله صفویه بعد از شروع حرکت خود، سراسر ایران را در دست گرفت. او ملوک‌الطوایفی در ایران را از بین برد و سیاست تمرکز حکومت را مستقر کرد. جنگ چالدران، مهم‌ترین واقعه زمان شاه اسماعیل صفوی بود که بر اساس آن، لشکر شاه اسماعیل از عثمانی‌ها شکست خورد و تضعیف شد.

شاه عباس صفوی
 


شاه عباس را می‌توان قدرتمندترین شاه سلسله صفویه دانست. ازاین‌رو به شاه عباس کبیر نیز لقب گرفت. او پنجمین شاه سلسله صفویه و نامدارترین فرد آن‌ها بود. شاه عباس جانشین محمد خدابنده بود و در حدود ۴۰ سال بر ایران حکمرانی کرد. در دوره شاه عباس صفوی، ایران از لحاظ معماری، نقاشی، موسیقی و شعر پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشت. اکثر آثار تاریخی و معماری این دوره که همچون نگینی زیبا شهر اصفهان پایتخت صفویه را تزیین کرده‌اند، در دوره شاه عباس صفوی ساخته شده‌اند. میدان نقش جهان، چهارباغ، سی و سه پل و عمارت چهل ستون نمونه‌هایی از این دست هستند.

هنگام به قدرت رسیدن شاه عباس صفوی، ایران از سمت شرق در دست ازبکان و از سمت غرب در دست عثمانی‌ها بود. شاه عباس با سیاستی که در پیش گرفت ابتدا ازبکان را در شرق شکست داد و سپس به سراغ عثمانی‌ها رفت. او در دوره خود، توانست آرامش و امنیت را در کشور حکم‌فرما کند و ایران را به پیشرفت برساند.

شاه سلطان حسین صفوی
 


شاه سلطان حسین صفوی، نهمین شاه صفویه بود و مدت ۳۰ سال بر ایران حکومت کرد. حکومت او با قیام افغان‌ها به رهبری محمود افغان و سقوط اصفهان پایان یافت. فساد دستگاه حکومتی، غارتگری‌های حاکمان ولایات، ولخرجی‌های درباریان، ضعف روابط بازرگانی و مسائلی از این دست، سبب سقوط صفویه در دوره شاه سلطان حسین شد.

تربیت بد شاهزادگان دربار از زمان شاه عباس اول آغاز شد. این وضعیت تا دوره شاه سلطان حسین صفوی تداوم یافت. در این دوره، نابسامانی اوضاع مملکت به اوج خود رسید و شاه سلطان حسین از کنار زدن مشکلات ناتوان بود. ضعف نفس و بی‌توجهی او نسبت به اوضاع مملکت، سبب شد حقوق دو سال سپاه ترکمان را پرداخت نکند و سپاهیان او تار و مار شوند. علاوه بر آن، خلع سلاح ارمنیان و عدم یاری رسانی به آن‌ها برای مقابله با افغان‌ها و بالا گرفتن مشاجرات بین اهل شرع و صوفیان، در سقوط دولت صفوی تاثیرگذار بودند.

اوج قدرت سیاسی صفویان
 


اوج قدرت سیاسی صفویان در دوره شاه عباس اول صفوی بود. شاه عباس به‌دلیل توانایی بالا در زمینه تصمیم و عمل به شاه عباس کبیر لقب گرفت. شاه عباس با آرام کردن ایران، بیرون کردن ازبکان از مرزهای شرقی و مقابله با عثمانی‌ها، زمینه را برای رشد و آبادانی کشور فراهم کرد. او علاوه بر اقتدار سیاسی و گسترش قلمرو، ایران را از لحاظ فرهنگی و معماری بسط و توسعه داد.

فرهنگ و اعتقادات صفویان
 


در هنگام قدرت یافتن صفویه، مردم ایران سنی مذهب بودند و شیعیان بیشتر در شهرهایی حضور داشتند که مراکز شیعی‌نشین محسوب می‌شدند. با قدرت یافتن شاه اسماعیل و رسمی کردن مذهب شیعه، اکثر مردم به این مذهب روی آوردند. با رسمی شدن مذهب شیعه، بین مردم ایران نوعی وحدت و یگانگی ایجاد شد و همین امر سبب شد ایران از دیگر کشورهای اسلامی مستقل شود. از پیامدهای این اقدام، ایجاد دشمنی بین حکومت‌های سنی و شیعه و بروز جنگ بین آن‌ها بود. در این دوره افراد زیادی به تحصیل علوم دینی اقدام کردند. با روی کار آمدن شاه عباس کبیر، تا حدود زیادی از قدرت روحانیت کاسته شد.

در این دوره کتاب‌های زیادی نوشته شد. برخی از این کتاب‌ها به زبان عربی بودند و در زمینه اخبار، فقه، اصول و علم حدیث و رجال نوشته می‌شدند. از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب بحارالانوار مجلسی اشاره کرد.



در دوره صفویه، شاهان به ساخت مساجد و بناهای مذهبی روی آوردند. شاهان صفوی در شهرهای مشهد و قم بناهایی را ساختند. در دوره صفویه، سوگواری برای شیعیان رونق بسیاری گرفت. مراسم محرم در این دوره اهمیت بسیاری یافت و فعالیت‌هایی چون شبیه‌خوانی و شکل‌گیری دسته‌های عزاداری در این دوره به اوج خود رسید. مضمون اشعار دوره صفویه مدح و ستایش بود، ازاین‌رو، در این عصر مرثیه‌های بسیار سروده شد. از مرثیه‌های معروف این دوره می‌توان به شعرهای محتشم کاشانی اشاره کرد.

جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله صفویان
جاهای دیدنی بازمانده از دوره صفویه، اغلب در شهر اصفهان، پایتخت این سلسله، واقع شده‌اند. آثار بازمانده از این دوره زیاد هستند، ما در اینجا معروف‌ترین آن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

پل خواجو
 


پل خواجو، جزو مهم‌ترین آثار بازمانده از دوره صفویان است که با نام‌های پل رکن‌الدین و پل حسن‌بیک شهرت پیدا کرده است. زمان ساخت پل خواجو در سال ۱۰۶۰ هجری قمری بود. این پل توسط شاه عباس صفوی ساخته شد. طول پل در حدود ۱۳۳ متر و عرض آن نیز ۱۲ متر است.

سی‌ و سه‌ پل
 


سی و سه پل یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های شهر اصفهان است که ساخت آن در سال ۱۰۰۸ هجری قمری آغاز شده است. الله وردی خان مامور ساخت پل شد و بسیاری بر این عقیده هستند که هزینه ساخت پل نیز توسط خود او پرداخته شد. سی و سه پل با نام پل شاه عباسی، پل چهل چشمه، پل جلفا و سی و سه چشمه نیز شهرت دارد.

کاخ عالی ‌قاپو
 


کاخ عالی قاپو در غرب میدان نقش جهان واقع شده و مسجد شیخ لطف‌الله رو‌به‌روی آن است. این بنا در دوره شاه عباس اول ساخته و در دوره حکومت شاه عباس دوم تکمیل شد. ارتفاع بنا در حدود ۴۸ متر و در طبقه ششم قرار گرفته است. پله‌های بنا مارپیچ هستند و برای رسیدن به طبقات بالا مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این عمارت، مینیاتورهایی زیبا نقاشی شده است. این کاخ زیبا هنر معماری دوره صفویه را به تصویر می‌کشد.

مسجد شیخ لطف‌‌الله
 


مسجد شیخ لطف‌الله جزو جاهای دیدنی اصفهان است که در سال ۹۸۰ هجری قمری ساخت آن آغاز شد. این مسجد زیبا جلوه خاصی را به میدان نقش جهان داده است. این مسجد به نام یکی از علمای دوره صفویه که نامش شیخ لطف‌الله جبل عامل بود، نام‌گذاری شده است. شیخ لطف‌الله که جزو علمای بزرگ عصر صفویه و از اهالی جبل عامل در لبنان بود از این کشور به ایران مهاجرت کرد و در مشهد و قزوین و بعد از آن در اصفهان ساکن شد.

ممسجد شیخ لطف‌الله شاهکار معماری قرن یازدهم هجری قمری است. این مسجد را استاد حمدرضا اصفهانی که از معماران مشهور آن زمان بود، ساخت. مدت زمان ساخت این مسجد ۱۸ سال به طول انجامید. مسجد در ضلع شرقی میدان نقش جهان و در مقابل عمارت عالی‌قاپو قرار گرفته است.

آدرس مسجد شیخ لطف الله: استان اصفهان، شهر اصفهان، ضلع شرقی میدان نقش جهان، روبه‌روی کاخ عالی قاپو (نمایش روی نقشه)

مسجد حکیم اصفهان
 


مسجد حکیم یکی دیگر از مساجد اصفهان، پایتخت صفویه است. این مسجد را حکیم داود که به تقرب خان شهرت دارد در دوره شاه عباس دوم بنا کرده است. او ساخت بنا را در سال ۱۰۳۷ هجری قمری به پایان رسانید. این مسجد در حدود ۸۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و در بازار رنگرزان واقع شده است. حکیم داود به‌دلیل خیانت اطرافیان خود، مورد غضب شاه قرار گرفت و به هند فرار کرد. او اموال بسیاری برای خانواده خود در اصفهان به جا گذاشت و دستور داد این مسجد را برای او بسازند.

کاخ چهل ‌ستون
 


کاخ چهل ستون یکی از جذاب‌ترین دیدنی‌های شهر اصفهان است و در دوره شاه عباس اول بنا شده است. این کاخ بیشتر از ۶۷,۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. این کاخ در میان یک باغ ساخته شده و بعدها در دوره شاه عباس اول تکمیل شده است. کاخ چهل ستون در دوره‌های بعد تعمیر شده است. مرمت بنا شامل مرمت تالار آیینه، تالار ۲۰ ستون، اتاق‌های بزرگ شمالی و جنوبی، ایوان‌های اطراف سالن شاهی، حوض تالار و تزیینات نقاشی، آیینه‌کاری و کاشی‌کاری سقف و دیوارها می‌شود.

میدان نقش جهان
 


میدان نقش جهان یکی از بناهای دوره صفویه است که بنای عالی قاپو، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام و سردر قیصریه را در دل خود جای داده است. علاوه بر این، ۲۰۰ حجره در درون میدان نقش جهان واقع شده است که دو طبقه هستند و بازار آن را تشکیل می‌دهند.

سردر قیصریه
 


سردر قیصریه یکی از بناهای دوره صفویه است که جزو آثار ملی محسوب می‌شوند. در زمان‌های گذشته راه ورود به بازار اصفهان از سردر قیطریه می‌گذشت. این اثر سه طبقه است و طبقه سوم آن برای مشخص کردن اوقات روزانه در نظر گرفته می‌شد. ساعتی که در قلعه پرتغالی‌ها در جزیره هرمز واقع بود و قطر ۸۰ سانتی‌متری داشت، بعد از فتح این جزیره به شهر اصفهان آورده شد و بالای سردر قیصریه نصب شده است.

کلیسای وانک
 


کلیسای وانک در زمان شاه عباس دوم صفوی ساخته شد. این بنا در محله جلفای اصفهان واقع شده است. شاه عباس در هنگام بازگشت خود به ایران، ارامنه را که در شهر و روستاهای سر راه خود می‌دید، به کشور آورد و آن‌ها را در شهر جلفای اصفهان جای داد. آن‌ها بعد از اسکان در شهر جلفا، زندگی جدیدی را در این شهر آغاز کردند. او کلیسای وانک را نیز در همان زمان بنا کرد.

کاخ هشت‌ بهشت
 


کاخ هشت بهشت یکی از بناهایی است که در میانه یک باغ بزرگ ساخته شده است. این بنا در سال ۱۰۸۰ هجری قمری در شهر اصفهان ساخته شد. این کاخ که زیباترین کاخ جهان در آن روزگار بود، در دوره شاه سلیمان ساخته شد. برخی بر این عقیده‌اند که این باغ متعلق به سوگولی حرم شاه بوده است. عمارت زیبای هشت بهشت اصفهان با وجود تنوع، از نوعی وحدت و یکپارچگی نیز برخوردار است.

صفویان یکی از مهم‌ترین سلسله‌های تاریخی ایران بودند. این حکومت بعد از حدود ۹۰۰ سال، دوباره توانست ایرانی یک‌پارچه و متمرکز را ایجاد کند. حکومت صفویان در دوره شاه عباس کبیر به اوج قدرت خود دست یافت. در این دوره به‌دلیل ایجاد امنیت و آرامش حاکم بر جامعه، آثار معماری بسیار زیادی ساخته شد که نشان‌دهنده شکوه دولت صفویه است. صفویان بعد از شاه عباس، دچار ضعف شدند و سرانجام در دوره شاه سلطان حسین به‌دلیل ضعف پایه‌های حکومت و حمله خارجی از بین رفتند. 

پرسش‌های متداول
معروفترین شاهان سلسله صفوی کدام شاهان بودند؟
شاه اسماعیل، شاه عباس صفوی و شاه سلطان حسین، معروفترین شاهان صفویان بودند.
اوج قدرت سیاسی صفویان در چه دوره‌ای بود؟
اوج قدرت سیاسی صفویان در دوره شاه عباس صفوی بود.
فرهنگ و اعتقادات صفویان بر چه اساسی استوار بود؟
فرهنگ و اعتقادات صفویان بر پایه مذهب تشیع استوار بود.
مهم‌ترین جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله صفویان کدامند؟
آثار معماری شهر اصفهان، پایتخت صفویه، بیشترین سهم از آثار این دوره را به خود اختصاص داده‌اند.